Łuk muzyczny

Łuk muzyczny
Ilustracja
Klasyfikacja naukowa
311.1

Chordofon prosty lub cytra

Klasyfikacja popularna
instrument strunowy
Multimedia w Wikimedia Commons
Odsłuchaj
Melodia zagrana na łuku muzycznym berimbau
Problem z odtwarzaniem tego pliku? Zobacz strony pomocy.

Łuk muzyczny – „prachordofon szyjkowy”[1][2], instrument muzyczny przypominający kształtem łuk myśliwski, zaopatrzony w jedną lub więcej strun[3][4], czasami w pętlę do strojenia[5], i często w rezonator[3][5] – przytwierdzone na stałe lub swobodnie dołączane naczynie, którego rolą jest wzmacnianie natężenia dźwięku[6][7]. Łuk muzyczny znany był w czasach prehistorycznych i wykorzystywany jest wśród niektórych ludów prymitywnych współcześnie[3][8]. Przez badaczy uznawany jest – razem z harfą jamową(inne języki) i cytrą jamową(inne języki) – za prototyp instrumentów strunowych[9] – m.in. harfy[10][11].

Budowa

Struna lub struny łuku muzycznego napięte są na elastycznym, zakrzywionym pręcie nazywanym łęczyskiem[5] lub drzewcem[12], którego długość wynosi od 0,5 do 3[13], 3,5 metrów[14]. Wykonany jest on zazwyczaj z jednego kawałka drzewa, trzciny lub bambusa; niekiedy z kilku odcinków[13].

Struny mogą być wyodrębnione z łęczyska przez odłupanie zewnętrznego pasma wzdłuż włókien, lub są wykonane z innego materiału[14] – rattanu, włókna roślinnego, ścięgien, skręconej sierści lub drutu[13]. Łuki muzyczne z pierwszym typem strun nazywa się idiochordalnymi (jednomateriałowymi), pozostałe – heterochordalnymi (wielomateriałowymi)[5].

Rezonator może być przytwierdzony do łęczyska lub stanowić osobny przyrząd; rezonatorem może być również jama ustna muzyka. Rezonatorem stałym jest zazwyczaj owoc tykwy z odciętym wierzchem; dołączanym – tykwa, drewniane naczynie (miska, garnek), bukłak z suchej skóry, kosz, puszka itp.[7][14] W niektórych zastosowaniach rolę rezonatora pełni pęcherz zwierzęcy umieszczony między drzewce a strunę[3].

Niektóre łuki muzyczne przewiązane są w poprzek łęczyska i struny pętlą z łyka, włókna lub nici. W ten sposób struna podzielona jest na dwa odcinki, wydające podczas gry dźwięki o różnej wysokości[12][5].

Technika gry

Muzyk Soto grający na łuku muzycznym uhadi(inne języki)[15]

Struny łuku muzycznego można szarpać palcami, pocierać cięciwą innego łuku[3] lub uderzać drewnianym bądź metalowym prętem[3][4]. Strunę skraca się palcem, naparstkiem, patykiem lub krawędzią monety[15]. Rezonator, który nie jest trwale zamocowany do drzewca, podczas gry kładziony jest na podłożu; trzymany pionowo łuk opierany jest wówczas dolnym końcem łęczyska o korpus rezonatora – w ten sposób drgania przenoszone są z drzewca na rezonator, który wzmacnia natężenie dźwięku. Niektóre typy takich instrumentów obsługiwane są przez dwóch muzyków: jeden wybija rytm na rezonatorze, drugi – na strunie[14]. Rezonatory zintegrowane przyciska się czasami otwartą stroną do piersi lub brzucha, w celu wzmocnienia rezonansu[15]. Jedna z technik gry na mniejszych łukach muzycznych polega na trzymaniu struny w ustach, opierając łęczysko o zęby[3]. Można w ten sposób wzmacniać składowe harmoniczne w podobny sposób, jak przy grze na drumli[12].

Historia

Hipotezy dotyczące genezy łuku muzycznego są podzielone: niektórzy badacze uważają, że pochodzi od łuku myśliwskiego, inni – że powstał niezależnie od niego[8][6][1][2]. Używany był do wprowadzenia intymnego nastroju i przy medytacji; nie był związany z wierzeniami i obrzędami[6]. Hinduska legenda przypisuje wynalezienie łuku muzycznego bogowi Śiwie, japońska – bogini Amaterasu. Jeden z greckich mitów podaje, że Apollo wynalazł lirę zainspirowany brzdękaniem cięciwy łuku jego siostry – Artemidy[16].

Współcześnie występuje m.in. na wyspach Madagaskar, Nowa Brytania, Nowa Gwinea, Nggela i Pentecost(inne języki), wśród afrykańskich ludów Zulu, Angola(inne języki), Damara, Khoikhoi, Matabele i plemion zamieszkujących tereny Mozambiku oraz region Wielkich Jezior Afrykańskich, wśród plemion Amazonii, rejonu jeziora Tule(inne języki) oraz Indian Pueblo[17][8][5].

Najwięcej nagrań afrykańskich łuków muzycznych znajduje się w zbiorach Międzynarodowej Biblioteki Muzyki Afrykańskiej(inne języki) w Makhandzie[15].

Na terenach Polski występuje współcześnie na Zamojszczyźnie[1] oraz w Beskidach Zachodnich[18]. Ma rezonator wykonany ze zwierzęcego pęcherza wciśnięty między jedną strunę a mocno zagięte łęczysko[1]; porównywany jest do prymitywnych basów[19]. Podobny instrument z okolic Malborka opisał w 1889 Józef Łęgowski: „Bierze się pręt dębowy półtora metra długi i ściąga u obu końców przywiązaną włosianą struną. Pomiędzy strunę i pręt wciska się mocny, nadęty pęcherz i trze po strunie także improwizowanym smyczkiem”[20]. Na Litwie i Łotwie wykonany jest z zagiętej listwy, ma trzy, poprowadzone równolegle i równej długości struny, oraz podobny do zamojskiego rezonator[1][2]. Na Morawach podobny instrument wyposażony dodatkowo w blaszaną puszkę lub drewniane pudło znany jest pod nazwą ozembouch(inne języki) lub vozembouch[18].

Przypisy

  1. ↑ a b c d e Kamiński 1971 ↓, s. 17.
  2. ↑ a b c Oborny 2015 ↓, s. 64.
  3. ↑ a b c d e f g Baculewski et al. 2006 ↓, s. 510.
  4. ↑ a b Ekiert 2006 ↓, s. 446.
  5. ↑ a b c d e f Vogel 2015 ↓, s. 14.
  6. ↑ a b c Sachs 2005 ↓, s. 46.
  7. ↑ a b Rycroft 2001 ↓, Resonators.
  8. ↑ a b c Rycroft 2001 ↓, History.
  9. ↑ Sachs 2005 ↓, s. 45.
  10. ↑ Ekiert 2006 ↓, s. 184.
  11. ↑ Drobner 1997 ↓, s. 78.
  12. ↑ a b c Sachs 2005 ↓, s. 48.
  13. ↑ a b c Rycroft 2001 ↓, Structure.
  14. ↑ a b c d Sachs 2005 ↓, s. 47.
  15. ↑ a b c d Rycroft 2001 ↓, Technique.
  16. ↑ Balfour 1899 ↓, s. 3.
  17. ↑ Mason 1897 ↓, s. 378–380.
  18. ↑ a b Kopoczek 2009 ↓, s. 233.
  19. ↑ Kopoczek 2009 ↓, s. 235.
  20. ↑ Oborny 2015 ↓, s. 66.

Bibliografia

  • Krzysztof Baculewski et al.: Encyklopedia muzyki. Andrzej Chodkowski (red.). Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2006. ISBN 83-01-13410-0.
  • Henry Balfour: The natural history of the musical bow. Oksford: Clarendon Press, 1899. OCLC 1819773.
  • Mieczysław Drobner: Instrumentoznawstwo i akustyka. Kraków: Polskie Wydawnictwo Muzyczne, 1997. ISBN 83-224-0469-7.
  • Janusz Ekiert: Bliżej muzyki: encyklopedia. Warszawa: Muza SA, 2006. ISBN 978-83-7200-087-3.
  • Włodzimierz Kamiński: Instrumenty muzyczne na ziemiach polskich. Zarys problematyki rozwojowej. Kraków: Polskie Wydawnictwo Muzyczne, 1971. OCLC 830914178.
  • Alojzy Kopoczek. W kręgu ludowej muzyki. „Kalendarz Cieszyński”. 1, s. 229–235, 2009. Cieszyn: Macierz Ziemi Cieszyńskiej. ISSN 1232-2725. 
  • Otis T. Mason. Geographical Distribution of the Musical Bow. „American Anthropologist”. 10 (11), s. 377–380, 1897. Arlington, VA: American Anthropological Association. ISSN 0002-7294. JSTOR: 658525. 
  • Aneta Oborny: Polskie instrumenty ludowe. Warszawa: Sport i Turystyka - Muza, 2015. ISBN 978-83-287-0216-5.
  • David K.D.K. Rycroft David K.D.K., Musical bow, [w:] Grove Music Online, Oxford University Press, 2001, DOI: 10.1093/gmo/9781561592630.article.19417 [dostęp 2024-03-18]  (ang.).
  • Kurt Sachs: Historia instrumentów muzycznych. Stanisław Olędzki (tłum.). Warszawa: Oficyna Wydawnicza Volumen, 2005. ISBN 83-7233-036-0.
  • BeniaminB. Vogel BeniaminB., Rewizja klasyfikacji instrumentów muzycznych Hornbostela-Sachsa przez Konsorcjum MIMO, [w:] NIMiT [online], MKiDN, 31 marca 2015 [dostęp 2024-04-24] [zarchiwizowane z adresu 2023-06-05]  (pol.).
Kontrola autorytatywna (rodzina instrumentów):
  • GND: 1108584470
  • PWN: 4009069
  • Britannica: art/musical-bow
  • Universalis: arc-musical
  • БРЭ: 2236903
  • Catalana: 0160255