CK Vulpeculae

CK Vulpeculae

Mgławica widziana współcześnie. Światło widzialne oznaczone kolorem niebieskim, mapa promieniowania submilimetrowego zaznaczona na zielono i emisje molekularne pokazane kolorem czerwonym.
Gwiazdozbiór	Liska
Rektascensja	19h 47m 38,0s
Deklinacja	+27° 18′ 48,0″
Odległość	550±150 parseków
Alternatywne oznaczenia
Bonner Durchmusterung: BD +26 3670a[1]? Nova 1670 Vulpeculae, nowa w Lisku, nowa Heweliusza
Multimedia w Wikimedia Commons

CK Vulpeculae (Nova 1670 Vulpeculae, nowa w Lisku) – zjawisko astronomiczne obserwowane w 1670 roku. Pierwszym odkrywcą był mnich Voituret Anthelme, ale zjawisko zostało także niezależnie odkryte przez Jana Heweliusza. Początkowo sądzono, że była to nowa klasyczna, nowsze badania naukowe wskazują, że mogła to być nowa czerwona najprawdopodobniej powstająca w wyniku zderzenia dwóch gwiazd.

Nazwa

Tradycyjna nazwa obiektu, Nova 1670 Vulpeculae, pochodzi od typu zjawiska (nowa), roku odkrycia i gwiazdozbioru, w którym zjawisko zostało zaobserwowane (Vulpecula – gwiazdozbiór Liska). Litery „CK” w oznaczeniu CK Vulpeculae oznaczają numer kolejny gwiazdy zmiennej w danym gwiazdozbiorze^[2].

Odkrycie

Pierwszym odkrywcą obiektu był mnich Voituret Anthelme, który zauważył je 20 czerwca 1670^[4]. W momencie odkrycia jasność obiektu wynosiła około 3^m[4].

Obiekt (później znany także jako nowa w Lisku^[5] czy nowa Heweliusza^[6]), został 25 lipca niezależnie odkryty przez Jana Heweliusza^[4][7]. Heweliusz, który nie wiedział, że nowa gwiazda została odkryta już miesiąc wcześniej, napisał o jej odkryciu do „Philosophical Transactions of the Royal Society”, gdzie określił ją jako nova sub capite Cygni („nowa gwiazda poniżej głowy Łabędzia”)^[a][7].

Obiekt, teraz obserwowany przez licznych astronomów, w tym członków Académie Royale des Sciences, powoli ciemniał, aż przestał być widoczny w październiku 1670^[8]. Ponownego odkrycia obiektu 30 kwietnia 1671 jako pierwszy dokonał ponownie Anthelme, tym razem w momencie jego pierwszej, ponownej obserwacji obiekt miał jasność 4^m[8]. Obiekt powoli zwiększał jasność, aż około 30 kwietnia osiągnął swoje drugie maksimum wynoszące około 2,6^m[8]. Obiekt był także wielokrotnie obserwowany przez Heweliusza i Giovanniego Cassiniego^[8]. Gwiazda ponownie przestała być widoczna pod koniec lipca^[8]. Trzecie i ostatnie pojawienie się gwiazdy zostało odkryte przez Heweliusza, który zaobserwował ją w marcu 1672^[8]. Tym razem obiekt był znacznie ciemniejszy, około 5,5^m i był ledwo widoczny nieuzbrojonym okiem^[9]. Po raz ostatni był widziany 22 maja 1672^[8]. Heweliusz jako jedyny astronom obserwował gwiazdę przez trzy lata i jako jedyny dostrzegł trzecie pojaśnienie gwiazdy^[10]. Łącznie znanych jest 46 zapisanych obserwacji jasności tego obiektu.

Heweliusz i francuski astronom Jean Picard dokonali bardzo dokładnych pomiarów położenia obiektu względem innych jasnych gwiazd i wielu astronomów przez następne stulecia próbowało bezskutecznie odnaleźć ponownie tę gwiazdę lub pozostałość po niej^[11]. Udało się to dopiero Michaelowi Sharze, Anthony’emu Moffatowi i Ronaldowi Webbinkowi w 1982, 312 lat po jej zaobserwowaniu^[11].

Charakterystyka

Odtworzona z XVII-wiecznych obserwacji krzywa jasności obiektu jest unikatowa wśród innych znanych nowych^[8]. Żadna inna znana nowa obserwowana później nie była aż tak dobrze widoczna nieuzbrojonym okiem^[8]. Znane są inne powolne nowe z bardzo dużymi fluktuacjami jasności w pobliżu ich minimów, ale żadna z nich nie ma tak długiego okresu wahań jasności, wynoszącego około 320 dni^[8]. XVIII-wieczni astronomowie zostawili bardzo mało obserwacji dotyczących koloru czy ogólnego wyglądu nowej^[8]. Heweliusz jedynie raz opisuje ją jako „czerwieńszą” (rubicondior)^[8].

Pomimo niezwykłej, jak na nową klasyczną, krzywej jasności, Nova Vul 1670 była długo uważana za najstarszą zarejestrowaną nową^[12].

Pomimo dokładnych danych o położeniu tego obiektu, astronomowie przez następne 300 lat nie byli w stanie odkryć żadnych pozostałości po tej kosmicznej eksplozji. Widzialna pozostałość po eksplozji, mgławica dwubiegunowa^[13], została odkryta dopiero w 1982 przez Michaela Sharę i Anthony’ego Moffata. Odległość do obiektu szacowana jest z dużą dozą niedokładności na 550 ± 150 parseków, a obecna jasność obiektu wynosi około 10,4 ± 0,8^m[14]. W pobliżu centrum obiektu znajduje się także zwarte radioźródło niemające odpowiednika widocznego w zakresie podczerwieni lub promieniowania widzialnego^[15].

Pierwsze badania zaobserwowanej mgławicy wskazywały, że prawdopodobnie utworzyła ją bardzo powolna, nietypowa nowa klasyczna^[16][13]. Sugerowano wówczas kilka innych alternatywnych teorii, ale żadna z nich nie potrafiła wytłumaczyć do końca znanych faktów obserwacyjnych^[13][17].

W 2003 opublikowano hipotezę, że obserwowane zjawisko mogło być zderzeniem gwiazd^[18]. Oparto się na podobieństwie krzywej blasku zjawiska do V838 Monocerotis^[18]

Dodatkowe obserwacje obiektu na falach submilimetrowych i radiowych pozwoliły na dokładniejsze określenie składu chemicznego obłoków gazowych będących pozostałościami po obiekcie oraz zmierzenie jego masy^[19]. Masa mgławicy jest zbyt duża, aby mogła ona pochodzić z nowej klasycznej, a zmierzone stosunki izotopów różnią się znacznie od tych oczekiwanych po wybuchu nowej^[19]. Nowe badania silnie potwierdzają hipotezę, iż była to prawdopodobnie nowa czerwona – nie do końca jeszcze poznany typ kosmicznej eksplozji^[20]. Jeżeli obserwowany wybuch był rzeczywiście zderzeniem dwóch gwiazd, to możliwe jest, że obiekt powstały w jego wyniku nadal znajduje się w centrum mgławicy, ale jest przesłonięty gęstym materiałem gwiazdowym i jeszcze niewidoczny z Ziemi^[12].

W 2018 roku opublikowano badania, według których doszło w tym zjawisku do zderzenia białego karła z brązowym karłem^[21][22].

Uwagi

Przypisy

Bibliografia

• Michael M. Shara, Anthony F.J. Moffat, Ronald F. Webbink. Unraveling the Oldest and Faintest Recorded Nova: CK Culpeculae (1670). „Astrophysical Journal”. 294, s. 271-285, 1985. ISSN 0004-637X. 
• Józef Smak. Heweliusz oczami współczesnego astronoma. „XXXV Zjazd Polskiego Towarzystwa Astronomicznego”, s. 10-16, 2011. Gdańsk. 
• Tomasz Kamiński. Nuclear ashes and outflow in the oldest known eruptive star Nova Vul 1670. „eso.org”, 2015. Gdańsk. ISSN 0004-637X. 

Linki zewnętrzne

• Zderzenie gwiazd wyjaśnieniem zagadkowej eksplozji z XVII wieku - Obserwacje APEX wyjaśniły tajemnicę Nova Vulpeculae 1670. eso.org, 2015-03-23. [dostęp 2015-03-23]. (pol.).
• Nova 1670 Vulpeculae, CK Vulpeculae. seds.org. [dostęp 2015-03-23]. (ang.).
• CK Vulpeculae w bazie SIMBAD (ang.)
• Calla Cofield: Astronomy's Oldest Known 'Nova' a Cosmic Case of Mistaken Identity. space.com, 2015-03-23. [dostęp 2015-03-23]. (ang.).
• M. Hajduk et al.: The enigma of the oldest ’nova’: the central star and nebula of CK Vul. arxiv.org, 2007-09-24. [dostęp 2015-03-23]. (ang.).