Ziemia łęczycko-sieradzka

Trwa dyskusja nad usunięciem tego artykułu, kliknij i weź w niej udział.

Ten artykuł należy dopracować: od 2024-05 → usunąć zwodnicze wyrażenia, → usunąć/zweryfikować prawdopodobną twórczość własną, → do źródła informacji dodać jak najpełniejszy opis bibliograficzny , potrzebne numery stron do źródeł. Po wyeliminowaniu niedoskonałości należy usunąć szablon {{Dopracować}} z tego artykułu.

Ziemia łęczycko-sieradzka

Państwa	Polska
Ważniejsze miejscowości	Łęczyca, Sieradz, Wieluń, Piotrków Trybunalski, Łódź
Położenie na mapie Ziemia łęczycko-sieradzka oznaczona kolorem jasnoróżowym wśród krain historycznych Polski na tle współczesnych granic administracyjnych

Ziemia łęczycko-sieradzka – kraina historyczna wyróżniania przez niektórych historyków i geografów w środkowej Polsce, obejmująca ziemię łęczycką, ziemię sieradzką i ziemię wieluńską. Zajmuje obszar pomiędzy Wielkopolską a Małopolską, położony w dorzeczu górnej i środkowej Warty, na lewym górnym i lewym środkowym brzegu Pilicy oraz w górnym dorzeczu Bzury. W starszej literaturze (przed 1960 r.) obszar ten często traktowano jako integralną część Wielkopolski^[1].

Kraina w średniowieczu stanowiła zwornik geograficzno-polityczny ziem polskich, nie posiada jednak utrwalonej nazwy własnej w literaturze. Obok określenia ziemia łęczycko-sieradzka i podobnych, jak dzielnica sieradzko-łęczycka^[2], funkcjonują też takie terminy, jak ziemie łęczycka i sieradzka^[3], ziemia łęczycka w szerszym znaczeniu (z Łęczycą oraz Sieradzem)^[4] czy Polska środkowa^[5]. Wszystkie wymienione sformułowania odnoszą się do tego samego regionu, choć w szczegółach różnie definiowanego co do jego granic.

Region pierwotnie był częścią prowincji wielkopolskiej Polski wczesnopiastowskiej, zanim przypuszczalnie w XII w. został samodzielną prowincją administracyjną państwa. W czasach rozbicia dzielnicowego zaistniał jako księstwo łęczyckie, z którego wyodrębniło się osobne księstwo sieradzkie^[6]. Póżniej Łęczyca i Sieradz stanowiły ośrodki ziem i województw w zjednoczonym Królestwie Polskim. Ważnym miastem regionu stał się Piotrków, gdzie w XV i XVI w. odbywały się elekcje królewskie, sejmy czy trybunały^[7]. Wieluń, także związany początkowo z Wielkopolską, włączono w obręb województwa sieradzkiego w XV w. z zachowaniem odrębnego sądu ziemskiego dla miejscowej szlachty^[8].

W okresie porozbiorowym Łęczyca, Sieradz i Wieluń znalazły się docelowo w obrębie guberni kaliskiej, a Piotrków został siedzibą guberni piotrkowskiej w Królestwie Kongresowym. W XIX w. na omawianym obszarze nastąpił dynamiczny rozwój przemysłowy Łodzi, co doprowadziło do przesunięcia w kierunku tego miasta środka ciężkości najpierw życia społeczno-gospodarczego, a następnie i politycznego regionu. Stąd dawna ziemia łęczycko-sieradzka bywa niekiedy uznawana za protoplastę współczesnego województwa łódzkiego^[9].

Nazewnictwo

Wyrażenie ziemia łęczycko-sieradzka pochodzi od złożenia nazw dwóch największych ziem wchodzących w skład krainy: łęczyckiej oraz sieradzkiej. W historiografii kraina bywa jednak określana rozmaicie. Andrzej Piskozub w opracowaniu poświęconym geografii historycznej Polski pisał o ziemi łęczycko-sieradzkiej lub dzielnicy sieradzko-łęczyckiej^[10]. Gerard Labuda w debacie historyków nad statutem Bolesława Krzywoustego używał jako synonimów określeń: ziemia łęczycko-sieradzka, terytorium sieradzko-łęczyckie, ziemie sieradzka i łęczycka^[11].

Jerzy Wyrozumski w syntezie średniowiecznej historii Polski wzmiankował ziemię łęczycko-sieradzką jako krainę pomiędzy Wielkopolką z Małopolską^[12], stosując ten termin do opisu wydarzeń przed połową XIII w. (czyli mniej w okresie do uformowania się księstwa łęczyckiego)^[13]. Dla czasów późniejszych autor ten podawał nazwę ziemie łęczycka i sieradzka (po tym, jak księstwo sieradzkie wyodrębniło się z łęczyckiego)^[14].

Tomasz Jurek w ramach innego opracowania syntetycznego wyszczególnił dla XII–XIII w. siedem głównych krain na ziemiach polskich – oprócz Małopolski i Wielkopolski były to: Mazowsze, Śląsk, Kujawy, Pomorze Gdańskie i ziemia łęczycka (w szerszym znaczeniu, obejmująca także Sieradz, ale bez Wielunia)^[15]. W rozdziałach o dziejach XIV–XV w. autor ten wyodrębnił części królestwa zjednoczonego pod berłem ostatnich Piastów i pierwszych Jagiellonów: Małopolskę, Wielkopolskę, Kujawy, Mazowsze, Ruś Czerwoną oraz ziemię łęczycko-sieradzką lub ziemie łęczycką i sieradzką^[16].

Stanisław Szczur w swojej syntezie średniowiecza posługiwał się konsekwentnie sformułowaniem ziemie łęczycka i sieradzka, podkreślając zarówno wspólnotowość, jak i rozłączność obu ziem. Dla XI w. wyróżnił on na ziemiach polskich: Małopolskę, Wielkopolskę, Śląsk, Kujawy, ziemie łęczycką i sieradzką, Mazowsze oraz Pomorze^[17]. Omawiając przełom XIV i XV w. autor ten podał cztery krainy współtworzące trzon ówczesnego królestwa: Małopolskę, Wielkopolskę, ziemie łęczycką i sieradzką, Kujawy z ziemią dobrzyńską^[18].

Ambroży Bogucki w dyskusji historyków o podziale administracyjnym Polski XI i XII w. wzmiankował następujące krainy: Wielkopolskę, Małopolskę, Śląsk, Mazowsze, Kujawy, Pomorze i Polskę środkową jako synonim ziemi łęczycko-sieradzkiej^[19]. Termin ten bywa jednak przez niektórych autorów stosowany także w innym, poszerzającym kontekście. Henryk Łowmiański w ostatnim tomie dzieła Początki Polski wyróżnił dla początku XIV w. sześć głównych polskich krain: Wielkopolskę, Małopolskę, Śląsk, Mazowsze, Pomorze i Polskę środkową (w obręb tej ostatniej włączył Kujawy oraz ziemie: chełmińską, dobrzyńską, sieradzką i łęczycką)^[20].

Położenie i specyfika krainy

Ziemia łęczycko-sieradzka stanowiła zwornik terytorialny ziem polskich pod panowaniem Piastów. W okresie rozbicia dzielnicowego wytworzył się specyficzny układ przestrzenny, w którym centralnie położoną dzielnicę łęczycko-sieradzką otaczał pierścień sformowany przez inne krainy: Wielkopolskę, Małopolskę (ziemia krakowska, ziemia sandomierska), Kujawy, Mazowsze i Śląsk. W takiej konfiguracji pod Łęczycą i Sieradzem krzyżowały się szlaki komunikacyjne łączące przeciwległe dzielnice^[21].

Region wyróżnia też nietypowe usytuowanie względem sieci rzecznej. Śląsk rozłożył się w dorzeczu Odry, Wielkopolska zajęła dorzecze Warty oraz Noteci, a Małopolska i Mazowsze usytuowały są w dorzeczu Wisły – w taki sposób, że rzeki te stanowiły oś geograficzną tych krain. Ziemia łęczycko-sieradzka, podobnie jak Kujawy, rozpostarła się na pograniczu zlewni Odry i Wisły. Osią tej krainy jest nie rzeka, a wododział oddzielający zlewnię Warty na zachodzie od zlewni Bzury i Pilicy na wschodzie, rozcinający ziemię łęczycko-sieradzką w poprzek^[22].

Centralnie położenie przełożyło się na ważną rolę polityczną krainy. Razem z Kujawami stała się ona dla Władysława Łokietka bazą do scalenia ziem polskich na powrót w królestwo. Za panowania Jagiellonów w Piotrkowie odbywały się elekcje królewskie w 1446, 1492, 1501, 1506 oraz 1548 r. Piotrków był też stałym miejscem spotkań sejmu walnego – spośród 137 zjadów z lat 1401–1569, w Piotrkowie odbyło się 53 sejmów, podczas gdy w Warszawie były tylko 4 posiedzenia. Marcin Kromer, pisarz tamtego okresu, określał Piotrków jako leżący w pępku i rdzeniu Polski. Po unii z Litwą życie polityczne Rzeczypospolitej zogniskowało się już w nowym centrum z Warszawą. Tym niemniej, w epoce wolnych elekcji w Piotrkowie działał trybunał koronny jako najwyższy sąd apelacyjny dla szlachty^[23].

W związku z geografią na ziemi łęczycko-sieradzkiej nachodziły się zasięgi różnych narzeczy, co według niektórych językoznawców doprowadziło do wykształcenia się tu tzw. narzecza centralnego, bliskiego polskiemu językowi literackiemu. Narzecze to powstało poprzez ścieranie się dialektu małopolskiego, wielkopolskiego i mazowieckiego, a w efekcie stopniowe wyrównywanie się poszczególnych cech językowych pod Sieradzem. Tadeusz Lehr-Spławiński określał rejon narzecza centralnego jako przestrzeń między Łęczycą, Częstochową, Kaliszem i Piotrkowem^[24].

Podział na subregiony

Na obszarze ziemi łęczycko-sieradzkiej wykształciły się następujące subregiony, tożsame z późniejszymi jednostkami administracyjnymi w I Rzeczypospolitej^[25], oraz ważniejsze miasta^[26]:

• ziemia łęczycka – Łęczyca, Brzeziny, Inowłódz, Kłodawa, Zgierz, Łódź,
• ziemia sieradzka – Sieradz, Piotrków Trybunalski, Radomsko, Rozprza, Wolbórz, Łask, Szadek, Pabianice, Pajęczno, Koniecpol, Uniejów, Turek,
• ziemia wieluńska – Wieluń, Ostrzeszów, Kępno, Wieruszów, Działoszyn.

Historia

Prowincja łęczycka

W literaturze można spotkać hipotezę o zasiedleniu rejonu Łęczycy i Sieradza przed X w. przez tzw. plemię Łęczycan i funkcjonowaniu tutaj państewka plemiennego. Badania archeologiczne nie dają jednak podstaw do wysuwania takich wniosków i upoważniają jedynie do twierdzenia, iż przed X w. istniało tu tylko rozproszone osadnictwo niewielkich rozmiarów, nie tworzące większego i spójnego organizmu. Ważniejszymi grodami funkcjonującymi na początku X w. były: Tum w Łęczycy, Krzepocinek, Szydłów czy Rozprza^[27].

Z perspektywy stołecznego Gniezna, ziemie łęczycka i sieradzka do połowy XI w. funkcjonowały w obrębie Polski wszesnopiastowskiej jako terytorium co najwyżej doraźnej eksploatacji zasobów naturalnych. Intensywny rozrost osadnictwa notuje się dopiero od połowy XI w. Wtedy powstały grody m.in. w Sieradzu, Spycimierzu, być może też Wolborzu, a starsze osady przebudowano. Rozwój regionu został przypuszczalnie zwieńczony utworzeniem tutaj jednej z prowincji administracyjnych państwa z siedzibą w Łęczycy, być może jeszcze pod koniec XI w.^[28]

Większość historyków jest zgodna, że na początku XII w. w rejonie Polski środkowej istniała odrębna prowincja administracyjna państwa, choć co do jej zasięgu terytorialnego i głównego ośrodka poglądy są rozbieżne. Być może prowincja ta obejmowała, oprócz ziem łęczyckiej i sieradzkiej, także fragment ziemi kaliskiej bądź Kujawy, a być może rozciągała się ona nawet na wschód po ziemię czerską. Najważniejszym grodem mogła być Łęczyca, ale także Kalisz lub kujawska Kruszwica. Więcej pewności jest o układzie grodów kasztelańskich na ziemi łęczycko-sieradzkiej – na początku XIII w. kasztelaniami były Łęczyca, Sieradz, Spicymierz, Rozprza, Wolbórz, Małogoszcz, Żarnów i Skrzynno^[29]. Z kasztelanii tych jeszcze w XIII w. wyłoniło się księstwo łęczyckie^[30].

Ziemia łęczycka i ziemia sieradzka w XII–XIV w.

Księstwo łęczyckie

 Osobny artykuł: Księstwo łęczyckie.

Podziały polityczne kraju z przełomu XI i XII w. zostały zmodyfikowane w okresie rozbicia dzielnicowego i innych późniejszych zmian. W pierwszej fazie rozbicia dzielnicowego aż do utworzenia księstwa łęczyckiego w 1231, prowincja łęczycka przez większość czasu była częścią dzielnicy senioralnej^[31][32].

1138–1144: Wedle jednej hipotezy prowincja miała przypaść wdowie po Bolesławie III Krzywoustym, Salomei z Bergu, jako tzw. odprawa wdowia. Kolejna z hipotez zakłada, iż tereny te stały się częścią dzielnicy senioralnej należącej do najstarszego z synów Krzywoustego seniora Władysława II Wygnańca. Można też przyjąć, że uposażenie wdowy Salomei wchodziło w skład dzielnicy seniora^[31].

1144: Umiera księżna Salomea. Między książętami dochodzi do wojny o ziemie po jej oprawie wdowiej. Mieszko III Stary i Bolesław IV Kędzierzawy zajmują prowincję łęczycką, jednak senior Władysław Wygnaniec włącza prowincję na nowo do dzielnicy senioralnej^[31].

1146-1166: W kolejnej wojnie domowej w 1146, Władysław Wygnaniec zostaje pokonany przez młodszych braci i obłożony klątwą kościelną ucieka do Niemiec. Władzę po nim obejmuje Bolesław IV Kędzierzawy, który trzy kasztelanie zapilickie (żarnowską, skrzyńską, małogoską, zlokalizowane po prawej stronie Pilicy) odłącza od prowincji łęczyckiej i dzielnicy senioralnej i nadaje je Henrykowi Sandomierskiemu. Trzy zapilickie (nadpilickie) kasztelanie zostają po raz pierwszy włączone do księstwa sandomierskiego. Wracają one do prowincji łęczyckiej, a więc i dzielnicy seniora najprawdopodobniej wraz ze śmiercią Henryka Sandomierskiego w 1166 roku^[31].

Na przełomie wieków XII i XIII Łęczyca stała się siedzibą archidiakonatu łęczyckiego^[33] archidiecezji gnieźnieńskiej^[34] obejmującego całą prowincję łęczycką^[35]. Pierwsza wzmianka o archidiakonie łęczyckim pochodzi z bulli papieskiej z 1218, ale archidiakonat mógł istnieć już od momentu erygowania kolegiaty łęczyckiej w 1161^[36].

Prowincja łęczycka została wydzielona z dzielnicy senioralnej i przekształcona przez Kondrada I mazowieckiego w 1231 w księstwo łęczyckie, które istniało do 1352. W 1239 (lub 1243) księstwo utraciło kasztelanie zapilickie, a w 1264 z księstwa łęczyckiego zostało wydzielone księstwo sieradzkie^[32].

W 1227 następuje tragiczna śmierć Leszka Białego pod Gąsową, brata Konrada I Mazowieckiego, księcia łęczyckiego. Po jego śmierci rozpoczęły się walki wewnętrzne pomiędzy Piastowiczami, władającego dzielnicą mazowiecką Konradem i wnukiem Władysława Wygnańca księciem śląskim Henrykiem I Brodatym. W wyniku walk obszar środkowej Polski. Łęczyca i Sieradz, jako centra polityczne i wojskowe znalazły się wiosną 1229 r. we władaniu Konrada I mazowieckiego^[37]. Kasztelanie łęczycka, sieradzka, spicymierska, rozpierska, żarnowska, skrzyńska i małogoska, wchodzące w skład wcześniej istniejącej prowincji łęczyckiej, weszły w skład wydzielonego przez niego w 1231 roku księstwa łęczyckiego, które przyłączył do Mazowsza^[32] (kasztelania wolborska przestała pełnić rolę zarządu terytorialnego w 1123-1148^[38][39].

Nieco później, na skutek klęsk Konrada I mazowieckiego w walce o dzielnice sandomierską i krakowską, księstwo łęczyckie utraciło na rzecz księstwa sandomierskiego trzy kasztelanie zapilickie /nadpilickie (zlokalizowane po prawej stronie Pilicy): żarnowską, skrzyńską, małogoską^{[32][40][31][41][42]}. Podawane są dwie możliwe daty tego zdarzenia: 1239 r. i zjazd w Przedborzu, kiedy być może Konrad I mazowiecki przekazał te tereny na rzecz księcia sandomierskiego Bolesława V Wstydliwego, lub 1243 r. i wielka klęska Konrada w bitwie z Bolesławem pod Suchodołami^[31]. Utracony teren był zbliżony do części archidiecezji gnieźnieńskiej^[43] znajdującej się po prawej stronie Pilicy i na nim powstał później archidiakonat kurzelowski^[44] archidiecezji gnieźnieńskiej wydzielony z archidiakonatu łęczyckiego^[33][45]. Posiadanie kasztelanii zapilickich umożliwiało sprawowane kontroli w Małopolsce książętom sieradzko-łęczyckim, zaś książętom krakowskim i sandomierskim zapewniało możliwość szachowania sił wielkopolskich, stąd region ten obfitował w wiele starć bitewnych^[46].

Po śmierci Konrada w 1247 roku jego drugi syn, Kazimierz I kujawski, objął księstwo łęczyckie, które do 1299 roku znajdowało się w rękach jego kolejnych synów. Prawdopodobnie już za czasów Kazimierza I w obrębie księstwa łęczyckiego znalazł się Inowłódz wraz z okolicznymi miejscowościami: Glinnik, Małecz, Lubochnia, Glina, Sadykierz i Wola Małecka, Rzeczyca (Tarnowska)^[47]; częścią księstwa stała się również parafia Grzegorzew wraz z Ladorudzem, Ladorudzkiem, Rzuchowem, Chełmnem i Sobótką nad Nerem^[47].

W latach 1263–1264 Kazimierz I wydzielił z księstwa łęczyckiego tereny księstwa sieradzkiego, które objął jego syn Leszek Czarny. Granica pomiędzy księstwami łęczyckim i sieradzkim biegła wzdłuż Neru i Wolbórki^[32][47]. Wydzielenie księstwa sieradzkiego w oparciu o rzeki graniczne Ner i Wolbórkę nie wymagało już dzielenia kasztelanii wolborskiej (położonej po obu stronach Wolbórki), ponieważ między 1123 i 1148 przestała ona pełnić rolę jednostki zarządu terytorialnego monarchii; tereny na północ od Wolbórki przeszły pod administrację w kasztelanii łęczyckiej, a na południe od Wolbórki wraz z Wolborzem pod zarząd w kasztelanii rozpierskiej. Tak więc księstwo łęczyckie zostało utworzone z pojedyńczej dużej kasztelanii łęczyckiej, która objęła już w XII w. północną część teren kasztelanii wolborskiej. Natomiast księstwo sieradzkie uzyskało kasztelanie sieradzką, spicymierską i rozpierską; ta ostatnia obejmowała południową część kasztelanii wolborskiej wraz z Wolborzem^[38][39].

Kasztelania brzezińska została wydzielona z obszaru kasztelanii łęczyckiej w I połowie XIV wieku w czasach Władysława Łokietka, prawdopodobnie między 1305 i 1327; pierwsza wzmianka o kasztelanii brzezińskiej pochodzi z 1332 r. Prawdopodobnie powstanie tej kasztelanii było spowodowane chęcią usprawnienia przez księcia administracji na południowo-wschodnich rubieżach swego władztwa, w związku z wcześniejszym przyłączeniem do niego północnej części kasztelanii wolborskiej przed połową XII w.^[38][39] oraz Inowłodza i okolic w XIII w.^[48][40][49] Nowa kasztelania nie mogła pełnić funkcji wojskowych, ponieważ Brzeziny były osadą nieobronną. Przywiązanie tytułu kasztelańskiego do Brzezin wynikało zapewne z faktu, że już w II połowie XIII w. były one osadą o charakterze miejskim, wtedy jedyną w tych okolicach^[48][40].

Na przełomie XIII/XIV wieku, od księstwa łęczyckiego odpadło Kutno wraz z okolicznymi miejscowościami, które przeszły pod panowanie książąt mazowieckich^[47][50].

W latach 1299–1306 księstwem rządził król polski i czeski Wacław II, później wróciło w ręce Władysława I Łokietka, by w latach 1327–1352 być rządzonym jako lenno przez jego bratanka, Władysława Garbatego. Od 1352 roku stało się ponownie częścią Zjednoczonego Królestwa Polskiego jako województwo łęczyckie^[40]. Granice księstwa łęczyckiego pod koniec jego istnienia pokrywały się z granicami województwa wchodzącego w skład I Rzeczypospolitej^[51].

Księstwo sieradzkie

 Osobny artykuł: Księstwo sieradzkie.

W roku 1233 w ramach porozumień śląsko-mazowieckich na wykrojonym z księstwa łęczyckiego, książęcym stolcu w Sieradzu, Konrad I mazowiecki osadził tam swojego najstarszego syna Bolesława. W roku 1234 terytorium księstwa sieradzkiego wróciło w granice księstwa łęczyckiego Konrada Mazowieckiego. W tym czasie wykształca się w Sieradzu hierarchia urzędnicza nadwornych (chorąży, łowczy, podłowczy, podkomorzy, podstoli)^[37][52][40].

W latach 1263–1264 Kazimierz I wydzielił z księstwa łęczyckiego tereny księstwa sieradzkiego, które objął jego syn Leszek Czarny^[32][47]. Księstwo sieradzkie uzyskało kasztelanie sieradzką, spicymierską i rozpierską (ta ostatnia obejmowała od ok. 1123/1148 także południową część dawnej kasztelanii wolborskiej wraz z Wolborzem^[38][39]). Wytworzyła się sieradzka dworsko-dzielnicowa hierarchia urzędnicza, w której skład, poza wojewodą, weszli: chorąży, cześnik, podczaszy, konarski, podkonie, łowczy, podłowczy, podkomorzy, sędzia, podsędek, skarbnik, stolnik, podstoli, wojski^[40].

W spuściźnie po Leszku Czarnym księstwo sieradzkie przypadło w 1288 roku Władysławowi Łokietkowi, który też od 1290 używał tytułu księcia sieradzkiego. Pod władzą Łokietka pozostawało do 1300 kiedy to książę został wypędzony z Polski przez czeskiego Wacława II. W 1306 księstwo wróciło w ręce Władysława I Łokietka, by w latach 1327–1339 być rządzonym jako lenno przez jego bratanka, Przemysła inowrocławskiego (sieradzkiego). Od 1339 roku stało się ponownie częścią Zjednoczonego Królestwa Polskiego jako województwo sieradzkie^[40].

Ziemia łęczycka i ziemia sieradzka

 Osobne artykuły: ziemia łęczycka, ziemia sieradzka i Ziemia (administracja).

W latach 1305–1306 Władysław I Łokietek opanował wraz z Małopolską, Kujawami i cząstką Wielkopolski także księstwa łęczyckie i sieradzkie, które weszły w skład zasadniczego zrębu odbudowywanego państwa polskiego. Pod koniec lat 20. XIV w. zostały one przekazane w lenno odpowiednio Władysławowi Garbatemu i Przemysłowi inowrocławskiemu (sieradzkiemu) przez króla Władysława Łokietka^[40][47].

Od tego czasu dzielnice te zaczęły zmieniać swój charakter, co przejawiało się również w sposobie ich określania. Zaczyna zanikać dotychczasowa nazwa „księstwa”, a w to miejsce zaczyna się używać terminu „ziemia”. Początkowo terminów tych używano wymiennie. S. Zajączkowski przywołuje przykład przywilejów Łokietka z lat 1296 i 1308 dla klasztoru w Sulejowie, gdzie są wymienione wsie „in ducatu Syradie” (w księstwie sieradzkim). Jednakże w innych dokumentach, tak książęcych, jak i biskupich, z lat 1296, 1298, 1314 i 1331 występuje określenie „terra” (ziemia). Staje się ono wkrótce częścią składowa tytulatury Łokietka, którego kancelaria jednak, nawet już po koronacji w 1320 r., w wydawanych dokumentach używała preambuły następującej treści: Rex Poloniae, nec non terrarum Cracoviae, Sandomiriae, Lanciciae, Cujaviae, Siradiaeque dux (Król Polski, a także władca ziem krakowskiej, sandomierskiej, łęczyckiej, kujawskiej i sieradzkiej)^[53][54][55].

Stopniowe zanikanie określenia „księstwo” i coraz częstsze pojawianie się terminu „ziemia” wskazują na coraz większą integrację państwa, które dawne udzielne księstwa zaczęło traktować jako części składowe swego terytorium. Dawne księstwa dzielnicowe, nad którymi w imieniu króla władał wojewoda, nazwano województwami, natomiast mniejsze nazywano w dalszym ciągu ziemiami, np. dotyczyło to ziemi wieluńskiej, która ok. 1420 r. weszła w zależność od wojewody sieradzkiego^[53][47][56].

Ziemia wieluńska (do 1420)

 Osobne artykuły: Ziemia wieluńska i Księstwo wieluńskie.

Okres rozbicia dzielnicowego

Powstała w miejscu starej kasztelanii rudzkiej należącej początkowo do Wielkopolski. Kasztelania ta była wymieniona w bulli gnieźnieńskiej z 1136. Kasztelania na początku okresu rozbicia dzielnicowego była w dzielnicy senioralnej obok takich grodów jak Gniezno, Kalisz, Łęczyca, Sieradz, czy Kraków. Władzę nad nią sprawowali kolejno: Władysław Wygnaniec, Bolesław Kędzierzawy, Mieszko Stary i Kazimierz Sprawiedliwy. W wyniku toczących się walk o władzę w dzielnicach, w 1181 Mieszko odzyskał Wielkopolskę i przyłączył do niej ziemię rudzką. Od 1183 władzę nad kasztelanią rudzką i całym kaliskiem sprawował syn Mieszka Starego, Odon^[47][56].

W dalszej części rozbicia dzielnicowego kasztelania rudzka (wieluńska) była elementem rywalizacji książąt wielkopolskich i śląskich. Ostatecznie ziemia rudzka znalazła się w rękach książąt wielkopolskich Przemysława I i Bolesławowa Pobożnego w latach 40. XIII w. Ziemię rudzką dziedziczy Przemysł II w 1279, a po jego zabójstwie w 1296, ziemia rudzka wraz z Wielkopolską przeszła pod panowanie ówczesnego księcia łęczycko-kujawskiego Władysława Łokietka. Rządy jego jednak trwały tu bardzo krótko, gdyż już w 1300 opanował je król czeski Wacław II. Z kolei po nim władzę przejął tu syn Władysława opolskiego, Bolesław, a po 1313 jego wnuk Bolesław I, książę niemodliński^[47][56].

Po upadku grodu w Rudzie i zwiększeniu się gospodarczego znaczenia Wielunia, w 1281 roku siedziba kasztelanii została przeniesiona do Wielunia i odtąd w źródłach historycznych ziemia rudzka zastąpiona jest nową nazwą – ziemia wieluńska. W 1299 miała miejsce ostatnia wzmianka o ziemi rudzkiej (łac. „Terra Rudensis”), później zawsze nazywano ją ziemią wieluńską, ale ślad starej nazwy pozostał w tytulaturze i jeszcze do 1411 kasztelanowie tytułowali się na przemian rudzkimi i wieluńskimi^[47][56].

W 1233 następuje powiązanie z ziemią rudzką Ostrzeszowskiego, które wcześniej związane było politycznie ze Śląskiem. Ostrzeszów, jako była część Śląska, znajdował się w granicach diecezji wrocławskiej do pocz. XIX w. Wieruszów znajdował się w diecezji wrocławskiej do pierwszej połowy XV w., kiedy został przeniesiony do diecezji gnieźnieńskiej. Z kolei Ruda i Wieluń znajdowały się w diecezji gnieźnieńskiej, co miało związek w początkową przynależnością do Wielkopolski^[57][56].

W zjednoczonym Królestwie Polskim

Zasiadający na tronie krakowskim od 1320 r. Władysław Łokietek już rok później przyłączył ziemię wieluńską do Polski. W 1329 r. król odkupił Bolesławiec wraz z okręgiem. W ten sposób cała ziemia zw. dawniej rudzką znalazła się w granicach państwa polskiego. Mimo licznych najazdów przeżywała swój rozkwit za panowania Kazimierza Wielkiego. Została wtedy, wraz z innymi zachodnimi ziemiami nadgranicznymi, włączona do systemu fortyfikacji. Zamki obronne wybudowano między innymi w Wieluniu, Ostrzeszowie, Bolesławcu oraz Krzepicach. Szczególnie wiele uwagi król poświęcił Wieluniowi, który rozbudowano oraz otoczono murem obronnym^[56].

W latach 1370–1391 w ziemi wieluńskiej (funkcjonującej jako księstwo wieluńskie) i w pobliskiej Częstochowie rządy sprawował Władysław Opolczyk. Otrzymał on księstwo wieluńskie od Ludwika Węgierskiego jako lenno. Opolczyk, tytułujący się księciem wieluńskim, był wnukiem księcia opolskiego Bolesława, byłego władcy Wielunia. Powrót ziemi do Korony nastąpił dzięki Władysławowi Jagielle, który zaatakował w 1391 spiskującego przeciw Polsce i szukającego porozumienia z Krzyżakami Opolczyka. Bolesławiec jako ostatni dostał się pod panowanie polskie dopiero w 1401, to jest już po śmierci Władysława Opolczyka^[47][56].

Od początku XV wieku, aż do rozbiorów ziemia wieluńska znajdowała się w granicach państwa polskiego. Ze względu na skromne rozmiary oraz brak pełnej hierarchii urzędniczej otrzymała wówczas status ziemi, a ok. 1420 r. została włączona do województwa sieradzkiego^[32].

Województwa łęczyckie i sieradzkie (XIV w. – 1793)

 Osobne artykuły: Województwo łęczyckie i Województwo sieradzkie (I Rzeczpospolita).

Ziemia sieradzka (księstwo sieradzkie) w 1339 roku stała się ponownie częścią Zjednoczonego Królestwa Polskiego jako województwo sieradzkie, a ziemia łęczycka (okrojone księstwo łęczyckie) w 1352 jako województwo łęczyckie. Ziemia wieluńska ostatecznie wróciła do Królestwa Polskiego w latach 1391–1401, a następnie została włączona ok. 1420 do województwa sieradzkiego. Oba województwa wchodziły w skład Prowincji Wielkopolskiej^[58].

W drugiej połowie XIV w. powstały powiaty. W województwie łęczyckim wydzielono trzy: łęczycki, orłowski i brzeziński. W głównej części województwa sieradzkiego utworzono cztery powiaty: sieradzki, szadkowski, piotrkowski i radomski (radomszczański), a w ziemi wieluńskiej dwa: wieluński i ostrzeszowski. Obszar powiatów pokrywał się z obszarami parafii, które pozwalały wytyczyć granice jednostek administracji państwowej^[47].

Całe województwo łęczyckie, a województwo sieradzkie w znacznej większości należało do diecezji gnieźnieńskiej^[57]. Ostrzeszowskie, długo związane politycznie ze Śląskiem, wchodziło w skład diecezji wrocławskiej. Terytorium łęczycko-sieradzkie, które podlegało arcybiskupowi gnieźnieńskiemu, dzieliło się głównie na trzy jednostki: archidiakonaty łęczycki^[33] i uniejowski oraz terytorium wieluńskie (równorzędne z archidiakonatem)^[57].

Województwo łęczyckie delegowało do Senatu 5 przedstawicieli: 2 senatorów większych (wojewodę łęczyckiego, kasztelana łęczyckiego), oraz 3 mniejszych (kasztelanów: brzezińskiego, inowłodzkiego i konarskiego łęczyckiego). Województwo sieradzkie miało do Senatu też 5 przedstawicieli: 2 senatorów większych (wojewodę sieradzkiego i kasztelana sieradzkiego) i 3 mniejszych (kasztelanów: rozpierskiego, spicymierskiego i konarskiego sieradzkiego). Dodatkowo ziemia wieluńska wybierała jednego senatora mniejszego, którym był kasztelan wieluński. Na sejmikach wojewódzkich w obu województwach wybierano po 4 posłów na Sejm i po 2 deputatów do Trybunału Koronnego dla Wielkopolski, który obradował w Piotrkowie; dodatkowo ziemia wieluńska wybierała 2 posłów na Sejm. Oba województwa posiadały pełną hierarchię urzędniczą (z wojewodą na czele); dodatkowo ziemia wieluńska miała podwojewodziego wieluńskiego (mianowanego przez wojewodę sieradzkiego) oraz własnych urzędników ziemskich (począwszy od podkomorzego) i sądowych^[32][59].

W zjednoczonym państwie polskim Łęczyckie i Sieradzkie zajmowały centralne położenie, co skutkowało tym, że w znacznie mniejszym stopniu niż inne ziemie było narażone na napaści wrogów zewnętrznych, co sprzyjało rozwojowi ekonomicznemu. Potencjalnymi najeźdźcami byli przede wszystkim książęta śląscy względnie wojska węgierskie, a później czeskie, operujące na Śląsku, ale na ogół ich działalność niszczycielska ograniczała się do Wieluńskiego. W hierarchii ziem, wyrażającej się w ustalonej kolejności wojewodów i kasztelanów pod względem dostojeństwa, województwo sieradzkie stało wyżej od województwa łęczyckiego. Łęczyckie miało duże znaczenie do XIV w.: odbyło się tam wiele świeckich zjazdów oraz kościelnych synodów. Charakterystyczną cechą dziejów politycznych Sieradzkiego stały się od połowy XIV w. wiece i zjazdy ogólnokrajowe lub ziemskie, podczas których podejmowano ważne decyzje państwowe, wydawano doniosłe akty prawno-ustrojowe i rozstrzygano problemy polityki zagranicznej; największe znaczenie województwo sieradzkie miało w XVI–XVII w. Sieradzkie miało największą gęstość zaludnienia pośród województw Korony pod koniec istnienia I Rzeczpospolitej^[60][61][62].

Kasztelanie i kasztelanowie

 Osobne artykuły: Kasztelania, Kasztelan i Urzędy senatorskie.

W XII i XIV w. następowała rearanżacja kasztelanii w ziemiach łęczyckiej i sieradzkiej. Zmiany na ziemi łęczycko-sieradzkiej były mniejsze niż w Wielkopolsce i na Kujawach w XIII i XIV w.^[48]

Kasztelania wolborska została przekształcona między 1123 i 1148 w kasztelanię majątkową biskupów włocławskich, a jej tereny przeszły do sąsiednich kasztelanii, łęczyckiej i rozpierskiej, pod administrację państwową^[38][39]. W księstwie łęczyckim, kasztelania brzezińska została wydzielona z obszaru kasztelanii łęczyckiej (jedynej wówczas w księstwie) prawdopodobnie między 1305 i 1327^[48][40]. Więcej o tych zmianach jest w tym haśle w podrozdziałach o prowincji łęczyckiej i księstwie łęczyckim.

Kasztelania spicymierska. W XII i XIII w. w Spycimierzu działał gród o funkcjach obronnych oraz administracyjnych, a także związana z nim osada otwarta. Istotne źródło dochodów dla grodu stanowiła komora celna. Dobrą koniunkturę ośrodka, czerpiącego zyski z kontroli szlaku handlowego łączącego północ z południem (szlak morawsko-pomorski), osłabiła pod koniec XIII w. lokacja miejska arcybiskupiego Uniejowa (przed 1290)^[63]. W 1331 Spycimierz został spustoszony przez Krzyżaków podczas jesiennej rejzy (wynikało to z niedużej liczebności załóg pozostawionych w obiektach obronnych oraz z niewielkiej przydatności militarnej anachronicznych umocnień drewniano-ziemnych wobec nowoczesnej sztuki wojennej udoskonalonej przez zakon krzyżacki)^[63]. W 1347 król Kazimierz Wielki przekazał Spycimierz arcybiskupowi gnieźnieńskiemu. Przejście spycimierskiego majątku w ręce arcybiskupie nie doprowadziło do likwidacji kasztelanii, choć całkowicie zmieniło jej charakter. Nie była ona już jednostką administracyjną o istotnym znaczeniu, zwłaszcza od momentu utworzenia powiatów. W późnym średniowieczu w Spycimierzu zintensyfikowano produkcję rolną, obejmując uprawami dotychczasowe nieużytki^[63][40].

Kasztelania rozpierska. W pierwszej ćwierci XIV w. gród rozpierski został doszczętnie spalony. Gród nie został odbudowany, w dalszym ciągu rozwijała się tylko osada targowa. Przejście rozpierskiego kompleksu majątkowego w ręce szlacheckie nastąpiło między 1344 i 1372. Od XIV wieku rozwój Rozprzy został zahamowany na skutek wzrastającej roli pobliskiego Piotrkowa, który zastąpił ją w roli głównego ośrodka administracyjnego na tym obszarze, Rozprza weszła w skład powiatu piotrkowskiego. Pod koniec XIV w., funkcja kasztelanów rozpierskich została ograniczona i stała się urzędem honorowym i tytularnym. Do połowy XVIII w. reprezentacja powiatu piotrkowskiego należała do kasztelanów rozpierskich^[64].

Zachowanie w Sieradzkiem wszystkich 3 starych tytułów kasztelańskich stawiało Łęczyckie, w momencie włączenia obu dzielnic do Korony, w gorszej sytuacji pod względem liczby tych urzędów, gdyż miało ono tylko kasztelanię łęczycką i nowo powstałą brzezińską. Toteż już w 1354 w ziemi łęczyckiej pojawił się jeszcze kasztelan kazimierski. Tytuł przywiązany został do Kazimierza. Kazimierz, najmniejsze z miast w Łęczyckiem, położony nad Nerem na granicy z ziemią sieradzką (wewnątrz państwa), nie mógł odgrywać roli ośrodka jednostki zarządu terytorialnego, ani funkcji militarnej, tylko honorową; jego ranga nie była zbyt wysoka. Po utworzeniu stanowiska kasztelana kazimierskiego obie ziemie reprezentowane były w radzie królewskiej przez jednakową liczbę urzędników^[48][40]. W miejsce kasztelanii kazimierskiej utworzono kasztelanię inowłodzką w 1438. Kasztelania inowłodzka nie była kasztelanią terytorialną, ale miała charakter obronny dla zabezpieczenia granicy łęczycko-mazowieckiej i była utworzona w oparciu o istniejący już zamek w Inowłodziu, który strzegł przeprawy przez Pilicę. Znaczenie Inowłódzia wzrosło po uaktywnieniu się dróg handlowych biegnących z Rusi w kierunku Torunia w połowie XIV w., w czasach Kazimierza Wielkiego wzniesiono tutaj zamek^[48][40]. W 1420, do 3 kasztelanów w wojewódzwie sieradzkim dołączył jeszcze kasztelan wieluński z przyłączonej do województwa ziemi wieluńskiej^[59].

W końcu XIV w. pojawili się w Łęczyckiem i Sieradzkiem kasztelanowie konarscy. Jest, możliwe, że istnieli oni już wcześniej, a powstanie tego urzędu wiązać można z nową falą rozdawania tytułów kasztelańskich w ostatnich latach panowania Kazimierza Wielkiego. Konarscy sieradzcy przejęli uprawnienia sądowe w sprawach o zabójstwa kobiet, nie wiadomo jaką rolę pełnili konarscy łęczyccy^[48][40].

Kasztelanie w II połowie XIV w. traciły na znaczeniu na rzecz powiatów. Zakres działalności powiatów wiązał się przede wszystkim z sądownictwem, do niego doszły również pewne uprawnienia skarbowe i wojskowe^[64]. Kasztelanowie w strukturze późnośredniowiecznego oraz nowożytnego społeczeństwa przetrwali jako prestiżowy urząd zapewniający znaczne wpływy polityczne (w czasach Rzeczypospolitej Obojga Narodów kasztelanowie wchodzili w skład Senatu)^[63].

Losy ziemi łęczycko-sieradzkiej po 1793

W 1793 doszło do II rozbioru Polski. Zmiany przynależności państwowej ziemi wyglądały następująco^[32]:

• 1793-1807: Królestwo Prus,
• 1807-1815: Księstwo Warszawskie,
• 1815-1914: większość ziemi w Imperium Rosyjskim, przedrozbiorowy powiat ostrzeszowski w Królestwie Prus,
• 1918-1939: II Rzeczpospolita,
• 1939-1945: III Rzesza,
• 1945-1989: PRL,
• od 1989: III Rzeczpospolita.

Początkowo oba przedrozbiorowe województwa, obejmujące całą ziemię łęczycko-sieradzką, weszły w skład departamentu piotrkowskiego w ramach Prus Południowych (1793-1795) w ramach zaboru pruskiego. W późniejszym czasie (od 1795) występowały dość duże różnice pomiędzy granicami jednostek administracyjnych, w skład których wchodziły^{[32][brak potwierdzenia w źródle]}. .

Od 1999 większość obszaru obu przedrozbiorowych województw leży na terenie województwa łódzkiego^[32].

Kasztelanie zapilickie / nadpilickie

 Osobny artykuł: Kasztelanie zapilickie.

Trzy kasztelanie zapilickie / nadpilickie (skrzyńska, żarnowska i małogoska) były częścią prowincji łęczyckiej i księstwa łęczyckiego położoną na południowy wschód od Pilicy (po jej prawej stronie). W 1239 lub 1243 księstwo łęczyckie utraciło kasztelanie na rzecz księstwa sandomierskiego i ziemi sandomierskiej z powodu klęsk Konrada I mazowieckiego w walce o dzielnice sandomierską i krakowską^{[32][40][31][41][42]}. Przed 1306, z archidiakonatu łęczyckiego diecezji gnieźnieńskiej został utworzony archidiakonat kurzelowski, który odpowiadał obszarowi kasztelanii zapilickich^[44].

W ziemi sandomierskiej kasztelanie uległy reorganizacji. W ten sposób znika kasztelania skrzyńska, przyłączona w większości do kasztelanii radomskiej i żarnowskiej. Zachowane są kasztelanie małogoska i żarnowska. Od 1320 roku teren kasztelanii zapilickich został razem z księstwem sandomierskim włączony do Zjednoczonego Królestwa Polskiego jako część województwa sandomierskiego. W II poł. XIV w. pojawiają się powiaty. Kasztelania żarnowska przeradza się w powiat opoczyński. Z kasztelanii małogoskiej powiększonej o okolice Kielc powstaje powiat chęciński^[58]. Obszar dawnych kasztelanii znalazł się w zaborze austriackim w 1795 (w wyniku III rozbioru), w Księstwie Polskim w 1807, w zaborze rosyjskim w 1815^[65][32][31].

Po raz pierwszy tereny te znalazły się w woj. łódzkim w latach 1946–1950; wówczas była to większość powierzchni tych kasztelanii. W 1950, całość tego obszaru trafiła do województwa kieleckiego. Okolice Opoczna i Przedborza znalazły się w województwie piotrkowskim (1975–1998) i łódzkim od 1999. Po reformie administracyjnej z 1999, około 1/3 powierzchni dawnych kasztelanii zapilickich znajduje się w woj. łódzkim, reszta w województwach świętokrzyskim i mazowieckim^{[65][32][44][41][31]}.

Zmiany administracyjne w czasie

Tę sekcję należy dopracować: od 2024-05 → usunąć zwodnicze wyrażenia, od 2024-05 → usunąć/zweryfikować prawdopodobną twórczość własną. Po wyeliminowaniu niedoskonałości należy usunąć szablon {{Dopracować}} z tej sekcji.

Administracyjne i gospodarcze kształtowanie się terenów należących do ziemi łęczycko-sieradzkiej w ciągu całej historii państwowości polskiej zostało szczegółowo przedstawione w monografii prof. Marka Kotera^{[32][brak potwierdzenia w źródle]}. Zasięg ziemi łęczycko-sieradzkiej pokrywał się z obszarem księstw łęczyckiego, sieradzkiego i wieluńskiego (w ich końcowej fazie istnienia) oraz powstałych na ich bazie ziem i przedrozbiorowych województw łęczyckiego i sieradzkiego (do 1793). Cała ziemia łęczycko-sieradzka weszła w skład departamentu piotrkowskiego w ramach Prus Południowych (1793-1795). W późniejszym czasie występowały dość duże różnice pomiędzy granicami^{[32][brak potwierdzenia w źródle]}.

Główne jednostki administracyjne obejmujące rdzeń ziemi sieradzko-łęczyckiej

Poniżej zostały uwzględnione tylko te jednostki administracyjne, w skład których wchodziła znacząca część ziemi łęczycko-sieradzkiej.

Piastowskie jednostki administracyjne od przełomu XI/XII w. do XIII w.

      Prowincja łęczycka i Kasztelania rudzka (wieluńska).

Księstwa XIII w.–XIV w.

 Osobne artykuły: Księstwo łęczyckie, Księstwo sieradzkie i Księstwo wieluńskie.

Ziemie^[a] w XIII w.–XVIII w.

 Osobne artykuły: Ziemia łęczycka, Ziemia sieradzka i Ziemia wieluńska.

Województwa I Rzeczypospolitej w latach 1339–1793

 Osobne artykuły: Województwo łęczyckie, Województwo sieradzkie (I Rzeczpospolita) i Podział administracyjny I Rzeczypospolitej.

Jednostki administracyjne w zaborze pruskim w latach 1793–1795

 Osobne artykuły: Departament piotrkowski i Prusy Południowe.

Jednostki administracyjne w zaborze pruskim w latach 1795–1807

 Osobne artykuły: Departament kaliski (Prusy Południowe), Departament warszawski (Prusy Południowe) i Prusy Południowe.

Jednostki administracyjne w Księstwie Warszawskim w latach 1807–1815

 Osobne artykuły: Departament kaliski (Księstwo Warszawskie), Departament warszawski (Księstwo Warszawskie) i Podział administracyjny Księstwa Warszawskiego.

Podział administracyjny w zaborze rosyjskim w latach 1816–1837

 Osobne artykuły: Województwo kaliskie (Królestwo Polskie), Województwo mazowieckie (Królestwo Polskie) i Podział administracyjny Królestwa Polskiego.

Podział administracyjny w zaborze rosyjskim w latach 1837–1844

 Osobne artykuły: Gubernia kaliska, Gubernia mazowiecka i Podział administracyjny Królestwa Polskiego.

Podział administracyjny w zaborze rosyjskim w latach 1844–1867

 Osobne artykuły: Gubernia warszawska i Podział administracyjny Królestwa Polskiego.

Podział administracyjny w zaborze rosyjskim w latach 1867–1914

 Osobne artykuły: Gubernia kaliska, Gubernia piotrkowska i Podział administracyjny Królestwa Polskiego.

Województwo łódzkie w okresie II Rzeczypospolitej

 Osobne artykuły: Województwo łódzkie (II Rzeczpospolita) i Podział administracyjny II Rzeczypospolitej.

Województwo łódzkie w latach 1945–1975

 Osobne artykuły: Województwo łódzkie (1945–1975) i Podział administracyjny Polski (1944–1975).

Województwa w latach 1975–1998

 Osobne artykuły: Województwo łódzkie (1975–1998), Województwo sieradzkie, Województwo piotrkowskie, Województwo płockie (1975–1998) i Podział administracyjny Polski (1975–1998).

Województwo łódzkie od 1999

 Osobne artykuły: Województwo łódzkie i Podział administracyjny Polski.

Herby

Herby ziemi łęczyckiej i z ziemi sieradzkiej są do siebie zbliżone i są reprezentowane odpowiednio przez hybrydę kujawską w srebrno-czerwonym lub w złoto-czerwonym polu. Hybryda kujawska, w postaci połuorła połączonego z połulwem i zwieńczonych wspólną koroną, pochodzi w II połowy XIII wieku z pieczęci Piastów z linii kujawskiej i znajduje się też w herbie Kujaw^[66][67].

Herb ziemi wieluńskiej przedstawia z kolei baranka z chorągiewką i krzyżem.

• 
  Herb ziemi łęczyckiej
• 
  Herb ziemi sieradzkiej
• 
  Herb ziemi wieluńskiej

Herby województwa łódzkiego (dla województw z okresu II RP i po 1999) nawiązują do historycznej przynależności ziem składowych województwa. W obu herbach są m.in. hybrydy kujawskie zaczerpnięte z herbów dla ziemi łęczyckiej i ziemi sieradzkiej^[68][69]. Herb z okresu II RP zawiera też wieluńskiego baranka z chorągiewką i krzyżem.

• 
  Herb województwa łódzkiego w III RP
• 
  Herb województwa łódzkiego w II RP

Zobacz też

• krainy historyczne w Polsce

Uwagi

Przypisy

Bibliografia

• HenrykH. Rutkowski HenrykH. (red.), Atlas historyczny Polski. Mapy szczegółowe XVI wieku. Tom 5: Województwo sieradzkie i województwo łęczyckie w drugiej połowie XVI wieku. Część 1: Mapy, plany, Warszawa: Wydawnictwo Instytutu Historii PAN, 1998a, ISBN 83-86301-75-9 .
• HenrykH. Rutkowski HenrykH. (red.), Atlas historyczny Polski. Mapy szczegółowe XVI wieku. Tom 5: Województwo sieradzkie i województwo łęczyckie w drugiej połowie XVI wieku. Część 2: Komentarz, indeksy, Warszawa: Wydawnictwo Instytutu Historii PAN, 1998b, ISBN 83-86301-75-9 .
• AmbrożyA. Bogucki AmbrożyA., O strukturze administracyjnej Polski XI i XII wieku, „Czasopismo Prawno-Historyczne”, 44 (1–2), 1992, s. 1–25, ISSN 0070-2471 .
• TomaszT. Jurek TomaszT., EdmundE. Kizik EdmundE., Historia Polski do 1572, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2017, ISBN 978-83-01-19337-9 .
• MarekM. Koter MarekM., Historyczno-geograficzne podstawy oraz proces kształtowania się regionu łódzkiego, [w:] TadeuszT. Marszał (red.), Miasto – region – gospodarka w badaniach geograficznych. W stulecie urodzin Profesora Ludwika Straszewicza, Łódź: Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, 2016, s. 131–161, ISBN 978-83-8088-005-4 .
• GerardG. Labuda GerardG., Testament Bolesława Krzywoustego, [w:] AntoniA. Horst (red.), Opuscula Casimiro Tymieniecki septuagenario dedicata, Poznań: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1959, s. 171–194 .
• HenrykH. Łowmiański HenrykH., Początki Polski. Polityczne i społeczne procesy kształtowania się narodu do początku wieku XIV. Tom 6, część 2, Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1985, ISBN 83-01-04992-8 .
• AndrzejA. Piskozub AndrzejA., Dziedzictwo polskiej przestrzeni. Geograficzno-historyczne podstawy struktur przestrzennych ziem polskich, Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1987, ISBN 83-04-02476-4 .
• JerzyJ. Sikora JerzyJ., Między podbojem a prowincją. Przyczynek do piastowskiej organizacji Polski Centralnej w X i XI w., [w:] OlgierdO. Ławrynowicz, JerzyJ. Maik, PiotrP. Nowakowski (red.), Non Sensistis Gladios. Studia ofiarowane Marianowi Głoskowi w 70. rocznicę urodzin = Łódź, Instytut Archeologii Uniwersytetu Łódzkiego, 2011, s. 349–367, ISBN 978-83-933586-0-1 .
• StanisławS. Szczur StanisławS., Historia Polski. Średniowiecze, Kraków: Wydawnictwo Literackie, 2008, ISBN 978-83-08-04135-2 .
• JerzyJ. Wyrozumski JerzyJ., Historia Polski do 1505, Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1982, ISBN 83-01-08840-0 .

Linki zewnętrzne

• Corona Regni Poloniae. Mapa w skali 1:250 000 (mapa kartograficzna I Rzeczpospolitej z II połowy XVI wieku), autorzy, Instytut Historii im. Tadeusza Manteuffla Polskiej Akademii Nauk i Pracownia Geoinformacji Historycznej Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, Lublin: Atlas Fontium: (1) http://atlasfontium.pl/index.php?article=corona (mapa i indeks do pobrania); (2) http://hgisb.kul.lublin.pl/azm/pmapper-4.2.0/map_default.phtml?config=korona&language=pl&resetsession=ALL
• Ziemie polskie Korony w II poł XVI w. (Cz1: Mapy, plany) i (Cz2: Komentarz, indeksy) 2021, autorzy: zespół pod kierownictwem prof. IH PAN Marka Słonia. (1) https://rcin.org.pl/ihpan/dlibra/publication/6733#structure (mapa i indeks do pobrania); (2a) https://data.atlasfontium.pl/maps/178?_ga=2.189141154.865899583.1640103019-2000553280.1624037407 (mapa online); (2b) https://atlasfontium.pl/ziemie-polskie-korony/
• Stan Wielkopolski tuż po rozbiorach (mapa Gilly’ego: zabór pruski pod koniec XVIII w.): https://terrasiradiensis.jimdo.com/mapa-gilly-ego/