Budimpešta

Budimpešta Budapest főváros
Panorama grada na Dunavu
Koordinate: 47°29′N 19°03′E / 47.483°N 19.050°E / 47.483; 19.050
Država	Mađarska
Županija	Budimpešta
Vlast
- gradonačelnik	Gergely Karácsony
Površina
- Urbano područje	525.13 km²[1]
Najveća visina	527
Najmanja visina	96
Stanovništvo (2015.)
- Urbano područje	1,757,618[1]
- Urbana gustoća	3,347 stan./km²[1]
Vremenska zona	UTC+1 (UTC+2)
Poštanski broj	1011–1239
Pozivni broj	01
Službene stranice www.budapestinfo
Karta
Budimpešta

Budimpešta (mađarski: Budapest [ˈbudɒpɛʃt] – Budapešt), glavni grad Mađarske od 1,757,618 stanovnika^[1], što je manje nego 1980. kad je imao 2,059,226 stanovnika.^[1]

Budimpešta je i glavni politički, industrijski, kulturni, financijski i transportni centar zemlje. Postala je jedan grad na obje obale Dunava spajanjem Budima i Obude na desnoj obali, sa Peštom na levoj (istočnoj) obali Dunava.

Historija

Poznata istorija Budimpešte počinje sa rimskim gradom pod imenom Aquincum, osnovanim oko 89. godine nove ere, na mestu starije keltske naseobine blizu mesta gde je nastala Obuda. Aquincum je od 106. do kraja 4. veka bio glavni grad provincije, donje Panonije. Na mestu današnje Pešte je bio izgrađen grad Contra Aquincum (ili Trans Aquincum).

Oblast su oko 900. godine osvojili Mađari, koji su oko jednog veka kasnije osnovali kraljevinu Mađarsku. Kada su je uništili Mongoli, 1241, Pešta je već bila značajno mesto, i brzo je ponovo izgrađena, ali je Budim bio sedište kraljevskog dvora od 1247. i 1361. je postao glavni grad Mađarske.

Turci su osvojili veći deo Mađarske u 16. veku, i prekinuli su rast grada: Peštu su sa juga zauzeli 1526. godine, a Budim 15 godina kasnije. Dok je Budim ostao sedište turskog upravnika, Pešta je bila vrlo zapuštena do 1686. kada su je osvojili habsburški vladari.

Pešta je od 1723. bila sedište administrativnog aparata kraljevstva, koji je najbrže rastao u 18. i 19. veku, i inicirao izraziti rast grada u 19. veku.

Spajanje tri distrikta pod jednu administraciju, koje je prvo propisala mađarska revolucionarna vlada 1849 je poništeno ubrzo potom, po reuspostavljanju habzburške vlasti. Konačno je ovu odluku sprovela autonomna mađarska kraljevska vlada, uspostavljena po Austro-Ugarskoj nagodbi iz 1867 (vidi Austro-Ugarska). Broj stanovnika "ujedinjene" prestonice je porastao u periodu od 1840. do 1900. na 730 000.

U 20. veku je većina rasta broja stanovnika otpadala na predgrađa, Ujpešt (Nova Pešta) je više nego udvostručila broj stanovnika između 1890. i 1910, a većina industrije zemlje se koncentrisala u gradu. Ljudski gubici Mađarske tokom Prvog svetskog rata, i potonji gubitak više od polovine teritorije kraljevstva (1920.) je zadao samo privremeni udarac broju stanovnika, a Budimpešta je postala prestonica manje, ali sada suverene države. Do 1930. je uže gradsko jezgro brojalo milion stanovnika, uz dodatnih 400 000 u predgrađima.

Oko trećina od 200 000 Jevreja u Budimpešti je umrla tokom nacističkog genocida tokom nemačke okupacije u Drugom svetskom ratu. Grad je znatno porušen u sovjetskoj opsadi tokom zime 1944, a oporavio se tokom 1950-ih i 1960-ih. Budimpešta je tokom 1980-ih podelila sudbinu države kada je broj stanovnika smanjen usled povećane emigracije i smanjenja nataliteta.

Demografska istorija

1800: 54 200 stanovnika
1830: 102 700
1850: 178 000
1880: 370 800
1900: 733 400
1925: 957 800
1990: 2 016 100
2003: 1 719 342
2012: 1 740 041

Okruzi Budimpešte

(napomena: reč Uj na mađarskom znači novo, pa prefiks Uj ispred imena grada znači novi - Ujpešt - Nova Pešta .. város kao i na srpskom znači varoš)

• Várkerület, - I okrug
• II okrug
• Óbuda-Békásmegyer - III okrug
• Ujpešt - IV okrug
• Belváros-Lipótváros, - V okrug
• Terezvaroš - VI okrug
• Eržebetvaroš - VII okrug
• Jožefvaroš - VIII okrug
• Ferencvaroš - IX okrug
• Kőbánya - X okrug
• Ujbuda - XI okrug
• Heđvidek - XII okrug
• XIII okrug
• Zuglo
• XV okrug
• XVI okrug
• Rakošmente
• Peštsentlőrinc-Peštsentimre - XVIII okrug
• Kišpešt - XIX okrug
• Pešteržebet - XX okrug
• Csepel - XXI okrug
• Budafok-Tetenj, - XXII okrug
• Šorokšar - XXIII okrug

Saobraćaj

Aerodrom

Feriheđ (Ferihegy) aerodrom ima 3 različita putnička terminala: Feriheđ 1, Feriheđ 2/A i Feriheđ 2/B. Aerodrom se nalazi istočno od centra grada u XVIII okrugu u Peštsentlorinc-Peštsentimru.

Putevi

Budimpešta je najznačajniji mađarski putni terminal; svi glavni autoputevi završavaju u Budimpešti. Ona je takođe i najznačajniji železnički terminal.

Vodeni putevi

Reka Dunav protiče kroz Budimpeštu na putu ka Crnom moru. Budimpešta je kroz istoriju bila važna trgovačka luka.

Metro

Budimpeštanski metro je drugi najstariji na svetu 1894 (posle londonskog). Ta metro linija na dubini od samo nekoliko metara je prvih godina bila sa konjskom vučom. Polazna stanica je sa Vörösmarthy Tera (Trg Veresmartija) gde se nalazi i najstarija poslastičarnica u Mađarskoj Žerbo koja je poznata po kolaču Žerbo kocke. Kraj linije je u Varošligetu - parku blizu Trga Heroja. Prva metro linija se sada zove M1 ili Žuta linija. U potpunosti je restaurisana u originalno stanje, zbog istorijskih vožnji. Druge dve linije, M2 (crvena) i M3 (plava) su kasnije izgrađene i vode ka drugim delovima grada. ‐ Vidi takođe: Lista metro stanica u Budimpešti.

Slavni ljudi

• Albert Szent-Györgyi, mađarski fiziolog, dobitnik Nobelove nagrade za fiziologiju i medicinu 1937.
• Eugene Wigner, dobitnik Nobelove nagrade za fiziku 1963.
• George de Hevesy, dobitnik Nobelove nagrade za kemiju 1943.
• Imre Kertész, mađarski književnik, dobitnik Nobelove nagrade za književnost 2002.
• Žuži Jelinek, modni kreator i pisac;
• Robert Capa, američki fotograf
• Gyula Horn, mađarski političar
• Ilona Štaler, porno zvijezda

Izvori

Vanjske veze

Budimpešta na Wikimedijinoj ostavi

• Budapest hotels and info Portal (na engleskom)
• Panorama Budimpešte u 360 stepeni
• Budimpešta Arhivirano 2006-02-02 na Wayback Machine-u (Mađarska za posetioce)
• Stranice Budimpešte Arhivirano 2004-04-02 na Wayback Machine-u
• Informacije o Budimpešti (na engleskom)
• Svetski vodič LonelyPlanet.com Arhivirano 2004-04-15 na Wayback Machine-u (na engleskom)
• Portal Budimpešte Arhivirano 2005-08-17 na Wayback Machine-u (na mađarskom)
• Putni vodič kroz Budimpeštu na Vikiputovanjima - engleski
• Budapest Transport Plc. javni prevoz u Budimpešti (i na engleskom)
• Budimpeštanski metro Arhivirano 2007-07-04 na Wayback Machine-u
• Budapest public transport map