Arapgir

Arapgir
İlçe
Türkiye'de bulunduğu yer
İlçe sınırları haritası
Ülke	Türkiye
İl	Malatya
Coğrafi bölge	Doğu Anadolu Bölgesi
İdare
• Kaymakam	Fikri Badioğlu[1]
• Belediye başkanı	Haluk Cömertoğlu (CHP)[2]
Yüzölçümü
• Toplam	1143 km²
Rakım	1210 m
Nüfus  (2018)
• Toplam	10,868
• Kır	-
• Şehir	10.028
Zaman dilimi	UTC+03.00 (TSİ)
İl alan kodu	422
İl plaka kodu	44
Resmî site www.arapgir.gov.tr

Arapgir, Malatya'nın bir ilçesidir. Burada 1249 senesinde Arapgir Katedrali inşa edilmişti.

Tarih

Arapgir'in eski adı Daskuza'dır. Daskuza (Arapgir) civarındaki yerleşim birimlerinin en eskilerinden olup Malatya ili ile yaşıt sayılabilir.

Arapgir, 577 yılında Arap Hatem Tai tarafından fethedilmiştir. Bizans İmparatorluğu ile yakın ilişki içerisinde bulunmuştur. 1070 yılından sonra Anadolu Selçuklu Devleti idaresine, Selçukluların Moğollara Kösedağı Savaşı'nda yenilmesinden sonra Moğolların, Anadolu beyliklerinin kurulmaya başladığı dönemde Karakoyunluların eline geçer. 1515 Çaldıran Savaşı'ndan sonra Osmanlı Devleti'nin egemenliği altına girer.

1518 yılında tutulan ilk Osmanlı Tesnit Tahrir defterinde Diyarbakır eyaletinin 12 sancağı bulunmaktaydı. Bu defterde Arapgir de yer almakta ve 10. sırada bulunmaktaydı. 1928 yılına kadar Elazığ'a bağlı iken, 1927-1928 tarihli devlet salnamesinde ise Arapgir, Malatya'ya bağlı bir kaza olmuştur.

1988 yılına kadar Arapgir ve Arapkir şeklinde her iki yazım şekli de resmî olarak kullanılmıştır. A. Cengiz Sezer’in yaptığı araştırmalar ve başvurular sonucu 22 Temmuz 1988 tarihinde Vejdi Gönül imzası ve İller İdaresi Genel Müdürlüğü’nün 420.208/14-5606 sayılı yazısı ile Arapgir olarak “g” harfi ile kullanılmasına karar verilmiştir.^[4]

Konum

İlçe, engebeli ve dağlık bir bölgeye sahiptir. Doğu Anadolu Bölgesi'nin batı kesiminde, Yukarı Fırat Bölümü'nde, Fırat Vadisi'nin batı yakasında, Malatya iline 114 km mesafede yer almaktadır. Arapgir'in toprakları doğuda Elazığ'ın Ağın, batıda Malatya'nın Arguvan, kuzeyde Erzincan'ın Kemaliye ve Sivas'ın Divriği, güneyde Elâzığ'ın Keban ilçeleri ile çevrilidir. İlçe merkezinde rakım 1250 metredir. Yüzölçümü 964 km²dir. 2000 genel nüfus sayımına göre ilçe merkezi 10.180, köylerin nüfusu 6.445 olup toplam nüfus 17.070'tir. İlçenin Taşdelen olmak üzere 1 bucağı, merkez olmak üzere 1 belediyesiyle 42 köyü ve 49 mezrası vardır.

Coğrafya

İlçenin yüzölçümü 956 km²dir. İlçeyi yüzey şekilleri bakımından üç bölümde incelemek gerekir.

1. İlçenin batı ve kuzeyindeki dağlık bölüm.
2. İlçe merkezinin doğusunda kalan bölüm
3. Güney bölümünü oluşturan orta yükseklikteki az engebeli "Dişterik" yazısı.

Dağlık bölüm

Göldağı: Yüksek, uzun ve devamlı antiklinal durumlu bir sıradağdır. En yüksek tepesi At Kuyruk Sallamaz zirvesinde 2393 m'yi bulur. Arapgir'e doğru birdenbire kesilir. Bu sıradağ diğerleri gibi yayvan ve çok geniş değildir. Arada sert kayalıklar; yer yer derin vadilerle parçalanmıştır. Buna rağmen buralarda arazi çetin değildir. Göldağı ormandan yoksun, ancak, yaylacılığa çok elverişlidir. İlçe merkezinin sulama ve içme suyunun tamamını Göldağı karşılar. Eteklerinden çok sık mesafelerden çıkan kaynak sularla küçük düzlükler, çayır ve meyve bahçelerini oluşturmaktadır. Özellikle vadi boylarınca uzanan yeşilliklerin kavak, çınar, söğüt ve meyve ağaçları ile bunların arasında birkaç dönümden oluşan çok sayıda sebze bahçeleri süsler.

Sarıçiçek Yaylası: Arapgir'in kuzeyinde yer alır, üstü çok geniş dalgalı buna rağmen kenarları diktir. Bünyesinde mezozoik kalkerleri teşkil eden düzgün bir sırt hâlinde, Eğerli Dağı'nı (2275 m) geçtikten sonra Divriği'yi Arapgir'e bağlayan yola geçit veren Mamahar Gediği'ne kadar devam eder.

Doğuda kalan bölüm

Sarıçiçek Yaylası'ndan başlayıp doğuya doğru Fırat Nehri'ne kadar uzanan yayın içinde kalan ve Dutluca (Aşutka) Ovası'nı da içinde bulunduran bölüm, yüksekliği 1000 – 1100 m kadar olan az dalgalı bir arazidir.

Dişterik Yazısı

Arguvan ilçesi ile sınır teşkil eden Söğütlü Çayı'nın kuzeyinde, içinde Taşdelen nahiyesi de bulunan, orta yükseklikte, az engebeli araziye Dişterik Yazısı denir. İlçenin köylerinin çoğu bu bölümde yer alır. Küçük bir ovadır.

İklim

• Yıllık sıcaklık ortalaması: 11,7 °C
• En soğuk ay: Aralık
  • Sıcaklık ortalaması: -2,0 °C
• En sıcak ay: Temmuz
  • Sıcaklık ortalaması: 25,0 °C
• Yağış miktarı (yıllık): 563,3 mm

Nüfus

Yıl	Toplam	Şehir	Kır
1927[5]	21.866	6.782	15.084
1935[6]	30.031	6.810	23.221
1940[7]	24.072	6.843	17.229
1945[8]	23.612	6.684	16.928
1950[9]	24.627	6.739	17.888
1955[10]	20.867	6.431	14.436
1960[11]	22.529	6.865	15.664
1965[12]	23.102	7.056	16.046
1970[13]	24.291	7.793	16.498
1975[14]	23.816	8.436	15.380
1980[15]	22.634	8.630	14.004
1985[16]	21.194	8.531	12.663
1990[17]	20.675	10.420	10.255
2000[18]	16.625	10.180	6.445
2007[19]	11.470	6.367	5.103
2008[20]	11.311	6.169	5.142
2009[21]	11.112	6.145	4.967
2010[22]	11.054	6.152	4.902
2011[23]	11.128	6.288	4.840
2012[24]	10.972	6.120	4.852
2013[25]	11.041	11.041	veri yok
2014[26]	10.796	10.796	veri yok
2015[27]	10.623	10.623	veri yok
2016[27]	10.419	10.419	veri yok
2017[27]	10.109	10.109	veri yok
2018[27]	10.868	10.868	veri yok
2019[27]	10.275	10.275	veri yok
2020[27]	10.028	10.028	veri yok

Not: Büyükşehir yasası nedeniyle köyler mahalle statüsüne geçtiğinden 2013'ten itibaren kır nüfusu tabloda yer almamıştır.

Tarihî eserler

İlçenin en önemli tarihî eserleri arasında Ulu Camii bulunmaktadır. Bu eserin 14. yüzyıl yapısı olduğu sanılmaktadır. Yine Yeni Camii'nin Akkoyunlular döneminde (1389-1551) yapıldığı söylenmektedir. Cafer Paşa Camii 1694 tarihinde Cafer Paşa tarafından yaptırılmıştır. Mirliva Ahmet Paşa Camii (şimdiki adı ile Çarşı Camii'dir), Mirliva Ahmet Paşa tarafından yaptırılmıştır. Bu cami 17. yüzyıla aittir. Gümrükçü Osman Paşa Camii 1823/1824 tarihinde yapılmıştır. Çobanlı Camii yapım tarihi 1893 olarak bilinmektedir. Ayrıca Molla Eyüp Camii, Osman Paşa Camii ve Çarşı Hamamı ilçede bulunan diğer tarihî eserler arasındadır.

Ayrıca ilçede birkaç kale kalıntısı, eski mezarlıklar ve de bir gümüş madeni bulunmaktadır.

1915 öncesi Arapgir'de 7 Ermeni kilisesi bulunmakta idi, günümüze sadece bir tanesi kalıntı hâlinde yetişebilmiştir.

Turizm

19. yüzyıl ortalarında eski Arapgir terk edilerek bugünkü yerine taşındığından sanat değeri yüksek birçok tarihî yapı, eski Arapgir'de kalmıştır. Bu tarihî eserlerin birçoğu harap hâldedir. Eski Arapgir'de Hanikah, Cafer Paşa Camii, Osman Paşa Hamamı, Çarşı Hamamı, Miran Çayı kıyısındaki Harap Pazar harabeleri, Berenge Deresi boyunca uzanan vadi ile Kaynarca gezilecek ve görülecek yerler olarak sayılabilir. Arapgir ilçesine 15 km uzaklıkta bulunan Onar köyünde Roma döneminden kalma 18 kaya mezarı bulunmaktadır. 28 Nisan 2011 tarihinde bu kaya mezarları 1. derece arkeolojik sit alanı ilan edilmiştir. Ayrıca köyde 1224 yılında inşa edilmiş, tarihin bilinen en eski cemevi bulunmaktadır.^{[kaynak belirtilmeli]} Günümüzde Meydan Köprüsü, Gümrükçü Osman Paşa Camii,^[28] Millet Hanı ve Çobanlı Konağı restorasyon çalışmaları bitirilerek turizme kazandırılmıştır.

Yine Arapgir'de bulunan kaya arası kanyonu yer yer dik ve sarp kayalıklardan oluşup 17 bin 847 metre uzunluğundadır. Kanyonun doğa sporlarının, balık ve kara avcılığı, dağcılık, turizm ve yaylacılık faaliyetleri için doğal ortam olduğu gözlemlenir. İlçede 2 yıldızlı, 52 kişi kapasiteli turistik otel bulunmaktadır.

27 Kasım 2021'de Arapgir'in Cittaslow (Yavaş Sakin Şehir) üyeliği kabul edildi.^[29]

Gelenekler

Düğünler

Arapgir’de yapılan düğünlerin vazgeçilmezleri müzik, folklor ve yemek şölenleridir. Türkü ve halk oyunlarının oldukça yaygın olduğu bu düğünlerde genellikle klarnet, cümbüş, keman, davul, tef ve darbuka gibi müzik enstrümanları çalınır. Düğünden önce ise yerine getirilmesi gereken kız isteme, nişan gibi adetler vardır. Asıl Arapgir’e özgü olan gelenek ise kına ve kebap gecesidir. Düğünün birinci günü, yapılan bu etkinlikte damat hamama götürülür. Hamamdan sonra gelin evinden gelen misafirler ile beraber kebap yenir. Yemek bittikten sonra ise damat kaçar ve sağdıç damadı yakalayıp, kıyafetini giydirir. Tüm bu etkinlikler çalgı eşliğinde yapılır. Daha sonra gelin, aile evinden ayrılıp yeni evine yollanır ve damat gelinin başına para serper. Bu esnada gelinin ayağına kurban kesilir. Düğünün ikinci günü gelinin akrabaları ve damadın davetlileri gelini görmeye giderler. Buna “yüz açma” denir. Bu misafirlik esnasında geline çeşitli hediyeler takılır ve düğün sona erer.^[30]

Bağbozumu Şenlikleri

İlk olarak 1970 yılında düzenlenen Arapgir Bağbozumu Şenlikleri’nin temel amaçları ilçeyi tanıtmak, ilçeye hareketlilik kazandırmak, gurbette bulunan hemşerileri bir araya getirmek, ilçenin kültürel özelliklerini gelecek kuşaklara aktarmak, ilçe ekonomisine katkıda bulunmak ve Arapgir’in meşhur siyah üzümünü yurt genelinde tanıtarak insanları üzümcülüğe teşvik etmektir. Eylül ayının 2.cumasında düzenlenen bu şenlikte üzüm teşvik yarışması, sünnet şöleni, gezi ve özel eğlence gecesi gibi çeşitli etkinlikler bulunmaktadır. Sünnet şöleni ile imkanı olmayan ailelerin çocukları sünnet ettirilmektedir, bu çocukların sayısı 50’yi görmektedir. Özel eğlence gecesi sayesinde ise ilçe halkına senede bir kez de olsa canlı konser izleme fırsatı sunulmaktadır. Yaklaşık 10 bin kişinin izlediği bu gecede; parodiler, folklor ekibi, TRT mensubu sanatçılar ve birçok ünlü sanatçı yer almaktadır.^[30]

Arapgir Yemekleri

Bumbar Dolması: Koyunun kalın bağırsağının iç pilav ile doldurulması ile hazırlanan dolma Türkiye’nin Güneydoğu Anadolu ve Doğu Anadolu Bölgelerinde özellikle kış ayalarında sıkça tercih edilmektedir.

Bastuk: Meyve özlerinin basınç altında yaprak şekli haline getirilmesi sonucu oluşan bir tatlı çeşididir.

Çelem Dolması: Bulgur sıcak su yardımıyla ıslatılır ve içine soğanı, maydanozu eklenir. Birkaç dakika yoğrulduktan sonra hamur dinlendirilir. Dolmanın harcı için ise kıyma, tuz, biber ve salça birlikte yoğurulur. Aynı zamanda çelemler soyulur, yıkanır ve ince ince kıyılır. Sonrasında sıcak suda çelemler haşlanır. Daha önceden hazırlanan harçtan çelemlerin dilimleri arasına konulur ve çelemler tencereye dizilir. Tencereye yeterince su ilave edildikten sonra yemek pişirilir ve servis edilir.

Ekşili Ekmek: Ekşili ekmek yüksek oranda probiyotik içerdiğinden bağışıklık sistemini güçlendirir.

Kömbe: Geleneksel olarak iki sac arasında pişirilen kömbe Türkiye’nin hemen hemen her yerinde pişirilen bir börek çeşididir.

Elma Galeyesi

Tarhana: Arapgir tarhanasının temel malzemesi olan dövme ıslatılıp kaynatıldıktan sonra yoğurt ve mayalı hamur ile birlikte yoğurulur. Elde edilen hamur süzdürülür, mayalanması için bekletilir ve parça parça serpilip kurutulur.

Gelin Hanım Tatlısı

Sırın: Tezgaha serilip ortadan ikiye bölünen yufkaların her bir parçası rulo haline getirilr ve 2 cm boyunda kesilir. Rulolar dik duracak şekilde bir kaba dizilir. Daha sonra sırınların üzerine hafif çırpılmış yoğurt dökülür ve en son eritilmiş tereyağı dökülür.

Erişte Çorbası

Akıtma Bıcığı: Tatlı veya tuzlu olarak hazırlanabilen bir hamurişi olan akıtma bıcığı un,tuz,yumurta ve süt kullanılarak hazırlanır.

Dilber Dudağı: Bir çeşit hamur tatlısıdır.

Soğan Dolması

Lokma

Gıldirik Köfte: Yoğurtlu bir hamur köfte çeşididir.^[31]

Arapgir Yöresel Ürünleri

Tandır Kebabı

Tahta Çivili Kundura

Manusa Dokumacılığı

Dut

Arapgir Bostan Ürünleri

Arapgir Reyhanı

Arapgir Köhnü Üzümü

Reyhan Çayı^[31]

Eski Başkanlar

1923 - 1924   Hacı Mustafa Bey Zade Mehmet Kadir

1924 - 1925   Mahfa Zade, Ziyver Efendi

1925 - 1929   Mustafa Bey Zade : Cemil Bey

1929 - 1946   Nazım FADIDILLIOĞLU

1946 - 1949   Rasim KAŞKAL

1949 - 1957   Bedri TOLGA

1957 - 1960   Cemal GAFILOĞLU

1960 - 1961   As. Kaymakam Şevket DÖRDER, Tevfik DENETÇİ

1961 - 1963   Mehmet KARASARLIOĞLU(Kaymakam)

1963 - 1973   Lutfi KULU

30.07.1973 - 17.12.1973   Rıza ER

17.12.1973 - 23.11.1976   Şevket DÖRDER

23.12.1976 - 15.09.1980   Necdet GÖMÜÇ

15.09.1980 - 30.11.1982   Bayram ÖZ (Kaymakam)

03.03.1983 - 02.04.1984   Kemal NALÇAKAN

02.04.1984 – 18.04.1999   M. Namık GÜZELER

18.04.1999- 29.03.2009 Halit KONUKCU

29.03.2009- 30.03.2014 Haluk CÖMERTOĞLU

30.03.2014- Halen Görevde Haluk CÖMERTOĞLU^[31]

Kaynakça